LÊ NGỌC XÍCH (1568- 1640)
Lê Ngọc Xích[1] sinh ngày 15 tháng 4 năm Mậu Thìn, niên hiệu Chính Trị thứ 11 (1568) đời vua Lê Anh Tông (Lê Duy Bang)[2] tại làng Đạt Tài xã Hà Dương, huyện Hoằng Hoá, lộ Thanh Hoá, nay là xã Hoằng Đạt, huyện Hoằng Hoá, tỉnh Thanh Hoá[3]. Ông là cháu đời thứ năm của vua Lê Hiến Tông[4]. Thân phụ của Lê Ngọc Xích là Lê Bật, cháu gọi vua Lê Hiến Tông là ông tổ nội. Lê Bật là một quan chức trong Triều Lê. Do có nhiều công đánh dẹp lực lượng chống đối triều đình, ông được phong chức Dương vũ uy Nam công thần và nhiều lần nhậm chức Vệ uý.
Thân mẫu Lê Ngọc Xích là Trịnh Diễn người xã Hà Dương, Hoằng Hoá. Bà là người hiền lành, mến chuộng Phật pháp. Sau một thời gian cầu tự ở chùa, bà đã sinh được Lê Ngọc Xích. Gia đình rất yêu quý cậu con trai cầu tự, có bao nhiêu của cải, vuờn tược ở Hà Dương và Biện Hạ đều cho Lê Ngọc Xích cả.
Lê Ngọc Xích còn có bố nuôi là Nguyễn Thiêm, một người rất giỏi binh thư, võ nghệ. Ông là một trong những công thần thời Lê trung hưng, được phong nhiều chức tước quan trọng của triều đình: Kiệt tiết tuyên lực Kính thận công thần, đặc tiến phụ quốc thượng tướng quân, Thiếu bảo, Vữ tứ nhai quân vụ sự, Thượng trụ quốc Hoa quận công, tước Hầu[5].
Vợ của Lê Ngọc Xích là Nguyễn Thị Thanh, sinh năm Nhâm Thìn (1572). Bà là con gái quan họ Nguyễn. Ông bà có một người con là Lê Ngọc Đại. Lê Ngọc Đại cũng là một tướng quân trong quân đội triều đình Lê – Trịnh.
Lê Ngọc Xích là người thông minh, trung thực, luôn tận trung với đất nước, hiếu hảo với cha mẹ, làm việc nghĩa đối với nhân dân nên được mọi người mến phục[6].
Ông vốn là dòng dõi nhà Lê nhưng sinh ra và lớn lên trong thời kì đất nước bất ổn[7], các tập đoàn phong kiến nổi lên tranh giành quyền lực, đất nước bị chia cắt và các cuộc chiến tranh xảy ra triền miên đã ảnh hưởng rất nhiều tới sự nghiệp của ông.
Theo gia phả họ Lê Ngọc hiện còn lưu giữ ở xã Hoằng Đạt huyện Hoằng Hoá, tỉnh Thanh Hoá: Lê Ngọc Xích là người trí dũng song toàn và có tài thao lược nên nhiều lần được Triều đình cử đi đánh nhà Mạc bảo vệ triều Lê. Do lập được nhiều chiến công trong chiến đấu, năm Quý Hợi, niên hiệu Vĩnh Tộ thứ 5 (1623)[8] đời vua Lê Thần Tông, ông được triều đình phong chức Dương vũ uy dũng công thần, tước bá. Sau đó ông tiếp tục được phong chức Tổng kiểm tri và vinh phong Dương vũ uy dũng Tán trị công thần đặc tiến Phụ quốc Thượng tướng quân và bổ nhiệm chức Cẩm y vệ Đô chỉ huy sứ, tước Hầu
Năm Kỷ Tỵ, niên hiệu Đức Long thứ nhất (1629), Lê Ngọc Xích được triều đình cử dẫn quân lên lên Cao Bằng trấn áp tàn quân nhà Mạc. Dưới sự chỉ huy của ông, quân triều đình đã giành được nhiều thắng lợi nên khi trở về ông được phong chức “Điện tiền Đô hiệu điểm Ty hữu”[9]. Đến năm Giáp Tuất, niên hiệu Đức Long thứ 6 (1634), ông lại cùng con trai là Lê Ngọc Đại đưa quân lên Cao Bằng đánh dẹp tàn quân nhà Mạc, trở về ông được phong chức “Tham đốc thần vũ tứ vệ quân vụ sự”. Lê Ngọc Đại được phong chức “Đại phu Lang trung bộ hình thượng khanh” hàm Trung giai
Lê Ngọc Xích mất năm Canh Thìn, niên hiệu Dương Hoà thứ sáu (1640), đời vua Lê Thần Tông (Lê Duy Kỳ) thọ 73 tuổi. Sau khi mất, ông được nhà vua ban tên thuỵ là Thuần Chính
Ông là một võ tướng có nhiều công tích trong chiến đấu. Những công tích của ông nói riêng, của gia đình ông nói chung góp phần vào sự ổn định của đất nước trong thời kỳ diễn ra cuộc tranh chấp quyền lực hết sức quyết liệt giữa các tập đoàn phong kiến.
Hiện nay, tại làng Hạ Vũ, xã Hoằng Đạt, huyện Hoằng Hoá, tỉnh Thanh Hoá còn có đền thờ Lê Ngọc Xích. Tại đây còn lưu giữ nhiều sắc phong của triều đình phong kiến ban tặng ông. Ngoài ra, tại thôn Ngọ Liệt, xã Vĩnh Minh, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hoá cũng có đền thờ ông cùng với cụ tổ bốn đời của ông là An Đại Vương Lê Huy Tuân (hoàng tử con vua Lê Hiến Tông).
